حکمت در دیوان زهیر ابن ابی سلمی

چکیده: قدرت تفکر در انسانها ویژگیی است که آنها را از سایر موجودات متمایز می سازد. این ویژگی آنها را قادر می سازد که به رفتارهای خوب و بد خود و دیگران بیندیشند و با تجاربی که کسب می کنند این اندیشه ها را به صورت پند و اندرز در قالب بهترین و کوتاهترین جملات ریخته وبه عموم بشر ارائه دهند. زُهَیر بن ابی سُلمی از جمله کسانی است که در قالب شعر به پند و اندرز مردم عصر جاهلی پرداخت و به شاعر حکمت مشهور شد. در این پایان نامه سعی بر آن بوده که تمامی اشعار حکمی این شاعر از کتاب های قدیمی و ارزشمند جمع آوری شده و به دیوان او اکتفا نشود. از این رو بر آن شدیم که در این پایان نامه از روشهای مختلفی چون خارجی - تاریخی، داخلی - تحلیلی، وگاه آماری که زیر گروه روش توصیفی - تحلیلی است استفاده کنیم، و این پایان نامه را به سه فصل و یک پیوست در کنار یک مقدمه وخاتمه ی اصلی تقسیم کرده و در فصل اول به عوامل موثّر بر عصر شاعر و زندگی او، و در فصل دوم به موضوع ها و مضامین حکمی او، و در فصل سوم به اسلوب هایی که برای بیان اندیشه های حکمی خود اختصاص داده بپردازیم. از مهمترین نتایجی که به آن دست یافتیم این است که: حکمتی که در اشعار زهیر بن ابی سلمی مشاهده می شود بر حسب تصادف نبوده بلکه برای پیشبرد اهداف اصلاحی شاعر در عصر جاهلی و متأثّر از اوضاع اجتماعی و معیشتی واندیشه های دینی وفکری و ادبی آن زمان بوده است. همانگونه که نمی توان از عقاید و گرایش های شخصی او به سوی خیر و نیکی و در پی آن پند و اندرز انسان ها چشم پوشی کرد. از این روست که می بینیم محیط زندگی وشخصیت شاعر او را قادر ساخته است تا به خلق برترین معیارهای اخلاقی و انسانی مثل نیکی و بخشش، صداقت، وفای به عهد و... در قالب ابیات حکمی پرداخته و در مقابل آن پرده از رایج ترین رذیلت ها چون خساست، دنیا دوستی، خواری و ذلت، و... برداشته و انسان ها را به انجام کارهای خیر دعوت و از انجام کارهای بد منع کرده است؛ هر چند گاهی در نتایج برخی از این مضامین افراط کرده و گاهی به مضامینی پرداخته که تا حدودی منحصر به عصر اوست؛ و در مواردی به مضامینی توجه نموده که کمتر حکیمی به آن توجه می نماید. در این راستا چیزی که جلب توجه می نماید این است که حکمت کلید شخصیت زهیر است چرا که از صداقت شاعر که از بارزترین ویژگی های اخلاقی اوست و نیز از ذکاوت وی سرچشمه گرفته تا جایی که دریچه ی جدیدی به نام حکمت تلویحی که غیر از اشعار حکمی اوست را بر روی ما گشود. در نهایت می بینیم که شاعر برای بیان دیدگاه های خود از اسلوبی ساده، واضح وهمراه با ایجاز شدید استفاده کرده و اشعار حکمی اش را از پیچیدگی و ابهام دور کرده ونیز می بینیم او از تشبیه، استعاره و کنایه در ابیات حکمی خود بهره برده و آنها را به ذهن مخاطبان خود نزدیک تر و قابل فهم تر ساخته است. همچنین قابل ذکر است که زهیر از میان اسلوب های خبری از جمله های شرطی بیشتر استفاده کرده و از میان اسلوب های انشائی در به کاربردن جمله های استفهامی اعتدال ورزیده و به خاطر کراهتی که از نصیحت صریح مخاطبان داشته از امر ونهی کمتر استفاده نموده است. همینطور وی در استعمال آرایه های لفظی و معنوی اعتدال را رعایت کرده و بیشتر بر طباق و جناس تمرکز داشته است. چنانکه او قالب بحر طویل را برای سرودن اشعار حکمی خود برگزیده و در سایر اشعار خود که قسمت اعظم دیوان او را تشکیل می دهد از بحر وافر یاری طلبیده است. کلید واژه: حکمت، زهیر بن ابی سلمی، عصر جاهلیت، اخلاق، اسلوب حکمت